İnsanlar birbirlerini yalnızca yararlı nesneler gibi görüyorlar; her biri ötekini sömürüyor ve sonuç şu ki, güçlü güçsüzü ayağının altında eziyor. (…) zayıf çoğunluğa, yoksullara, varlığını sürdürmesi için çok az şey kalıyor.i
Yaşanan ve yaşadığımız yüzyıllara bir renk verseydik, hiç kuşkusuz post-fordist üretim biçimi ve birikim rejiminin egemen olduğu, liberal iktisat politikalarının uygulandığı; hızlı sosyal, kültürel ve ekonomik dönüşümlerin ve değişimlerin gerçekleştiği; yoksulluğun, adaletsizliğin ve dışlanmışlığın hiç olmadığı kadar arttığı; küreselleşme çağı olarak nitelenen 20. ve 21.yüzyıllara, tehlikenin ve tahribatın simgesi, iştah açıcı, tansiyonu yükselten, trafik ışıklarında ‘dur’ sinyali olarak kullanılan ve akıtılan kanların rengi kırmızı uygun düşerdi.
Tıpkı tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişte olduğu gibi, sanayi toplumundan sanayi ötesi toplumuna geçerken –biz ülke olarak birinci aşamayı geçmeden ikinci aşamaya geçmeye çalışmamıza rağmen- ekonomik ve sosyal bunalımlar yaşanmakta ve gelişen iletişim araçlarıyla küresel bir köy halini alan dünya diğer kültürel yapılardan ve toplumlardan etkilenilmektedir. Göç, kentleşme (kentleşememe), aşırı nüfus artışı sorunu, eğitim, işsizlik ve yoksulluk sorunu ve benzeri sorunlar yoğun olarak yaşanmaktadır. Bu durum, bir bütün olarak yaşadığımız toplumu “normsuz”, “kuralsız” ve “yabancılaşmış” davranışların yol açtığı insan ilişkilerinin normal, uygar, akılcı kalıplarının kırıldığı bir duruma nefret ya da panikte bir araya toplanmış bir kalabalığa dönüştürmektedir. Bu dönüşüm, beraberinde çağımızın “sosyal vebaları”ndan biri, amacı (bir amacı var ise), belirli bir kategoriyi yok etmek olan “şiddet”iii de ortaya çıkarmaktadır.
Özellikle kırsal alandan yoğun göçün yaşandığı kentlerde sosyal ve ekonomik yapı ile kültürel yapı arasındaki uyuşmazlıklar ve çatışmalar ortaya çıkmaktadır. Bireylerin gereksinimlerine karşı olan kayıtsızlıklar, kuralların eksikliği, hedeflerin gerçekleşmesi yerine gerilediğine ilişkin inanca eklenen çaresizlik ve hiçlik duygusu hemen hemen tüm toplumsal yapılardaki bireyler tarafından hissedilmektedir. İnsan, kendi özünden, doğal ve toplumsal çevresinden kopmakta ve onların egemenliği altına girmesi ile birlikte insanlar arasındaki ilişkiler, artık “şey”ler arası ilişkilere dönüşmektedir. Marx bu durumu “meta fetişizmi”iii olarak nitelendirmektedir. İnsanlar, kendilerini ve çevrelerini anlayamamakta ve çevreler ile kolayca iletişim kuramamaktadırlar. Alışkın oldukları ve bildik tarzda davranış kalıpları içerisinde hareket edeceğini sanmadıkları “insanlar” ile karşılaştıklarında huzursuzluk, rahatsızlık ve gerginlik yaşamaktadırlar. Yaşanan ruhsal ve düşünsel gelgitler ve gerilimler, toplumun işleyişini, birlikte yaşama biçimi ve arzusunu bozmaktadır. Toplumsal düzen ortadan kalktığında, insanlar, –sosyal kurallardan bağımsız olarak- başkalarına zarar verme olasılığını düşünmeksizin tepki verebilir ve vermektedirler. Yabancılaşma, kendini boşlukta hissetme veya değersizleşme duyguları ile beslenen toplu öfke, özellikle, toplumun alt kesimlerinde, insanlar arası ilişkilerde ani ve uzun dönemli çalkantılara yol açan şiddete dönüşebilmektedir.
Post-modern dünyamızda, var olan sosyal enerji yapıcı ve yaratıcı hedeflere yöneltilmemektedir. İnsanların kendilerini dışa vurabilecekleri alanlar ve ortamlar yaratılmamakta ve toplumda yaşayan her birey, farklı boyutlarda da olsa engellenmişlik duygusunun yoğun olarak yaşamaktadır. Toplumlarda, alkol, uyuşturucu bağımlılığı ve intihar gibi kendine karşı şiddet ile çocuk ve eşin dövülmesi gibi aile içi şiddet artmaktadır. Uysal ve namuslu rolünü zorlayan kızlara ve kadınlara karşı gerçekleştirilen bir şiddet türü olarak namus ve töre cinayetleri ve trafik kurallarının çiğnenmesi ile gerçekleşen ölümlü ve büyük fiziksel, ruhsal ve maddi kayıplara yol açan trafik kazaları, eskiden olmadığı kadar yoğunlukta yazılı ve görsel basında yer almaktadır. Kaba güç ve bazı erkeklik özelliklerinin abartılması ile -özellikle spor müsabakalarında tribünlerde- ortaya çıkan şiddet ile gasp, hırsızlık, kapkaç gibi başkasının malına zaman zamanda canına kasteden şiddet gibi türleri günlük yaşam pratiklerinin rutinleri arasına girmektedir.
Şiddeti, düzensiz ve kendi başına bir sorun olarak ele almak yanıltıcı bir durumu ortaya çıkarır. Şiddet, kökleri çok daha geniş bir tabana yayılan, sosyal, ekonomik, örgütsel, sosyolojik, psikolojik ve kültürel etmenleri de içeren yapısal ve toplumsal bir sorundur.
Şiddet olgusu, kendisini çok farklı biçimlerde göstermektedir. Toplumsal ve bireysel boyutta sürekli olarak evde, işyerinde, okulda, hastanede, yolda yürürken ve ekranlarda kısaca insanın ve yaşamın olduğu her yerde karşımıza farklı derece ve biçemlerde çıkmaktadır. Zaman zaman örtük zaman zaman ise apaçık bir şekilde yaşanmaktadır. Eziyet, korkutma, sindirme, yaralama, öldürme ve cezalandırma gibi şiddet türlerine her toplumda farklı derecede rastlamaktayız. Gerek şiddetin yöneltildiği kişi ve gruplarda gerekse toplumun genelinde yaralama gibi bedensel bütünlüğü bozacak durumlar içermese de (kızgınlık, asabiyet, çaresizlik, korku, sürekli tedirginlik gibi) ruhsal sarsıntı veya strese yol açarak kolay onarılamayacak izler bırakmaktadır. Önlenemeyen şiddet evde, işyerinde, okulda ve diğer toplumsal yaşamın var olduğu organizasyonlarda verimliliği önlemekte, başarıyı engellemekte, huzur, barış ve güven ortamını zedelemektedir. Özellikle, insanla yoğun etkileşim halindeki mesleki faaliyetlere yönelik uygulanan fiziksel saldırı, tehdit, aşağılama ve taciz benzeri şiddet içeren davranışlarla birlikte işçi sağlığı, güvenliği ve refahına yöneltilmiş tehditler bireyler ve ekonomi üzerinde zararlara yol açmaktadır. Bu noktada şiddetin içgüdüsel mi yoksa öğrenilmiş bir davranış mı olduğu tartışılmaktadır.
Diğer tüm insan davranışlarında olduğu gibi, insandaki saldırganlık ve bunun şiddete dönüşmesi, kişinin ruhsal ve toplumsal gelişiminin, nörolojik ve hormonsal yapısının etkileşimiyle ortaya çıktığına inanılmaktadır. Bazı sosyal öğrenme kuramlarına ve sosyalleşme sürecinin ilk aşamalarına göre çocuklar, bazı durumlarda nasıl davranacaklarını çevresindekileri gözlemleyerek ve onları taklit ederek belirlemektedir. Bu noktada çocukların ve gençlerin nasıl ve hangi kanallardan bilgilendikleri ve öğrendikleri önem kazanmaktadır.
Eğitim ve öğretim etkinlikleri aileden başlayarak okulda devam etmektedir. Eğitim ve öğretimin ana kaynağı olan okullarımızda var olan sistemin (sistemsizliğin) şiddet ve saldırganlığın oluşmasında ve gelişmesinde etkileri bulunmaktadır. Okullarımız, -eğitim sistemimizdeki eşitsizliklerle birlikte- yıllardan beri sadece dersliklerde bilgi aktarılan taş binalar olma durumundan kurtulamamaktadır. Genç ve çocuklarımıza kendilerini yetiştirip hayata hazırlayacakları; hırslarını, enerjilerini, öfkelerini sınırlayabilecekleri; özgüvenlerini geliştirebilecekleri spor, müzik ve kültürel etkinliklerin yoğun olarak hazırlanıp sunulduğu “akılcı” ve “gerçekçi” okul ortamları sunamadık. Bu durum, çocuklarımızın ve gençlerimizin, kendilerini okul ve aile ortamında baskı altında hissetmelerine yol açmaktadır.
Eğitim, öğretim ve bilgilenme, sadece taş binaların olduğu okullarda gerçekleşmemektedir. Amaçları arasında bilgilendirme ile birlikte kamuoyu oluşturmak ve eğitmek olan televizyon, radyo, gazete gibi kitle iletişim araçları ve yaşamdaki diğer etkileşim araçları ile de devam etmektedir. Özellikle görsel etkileme araçları, çocuklar ve gençler tarafından ne olup bittiğine yönelik bir “farkındalık” oluşmadan izlenmekte, göstergeler akıl süzgecinden geçirilmeden ve düşünmeden algılanmaktadır. Filmler, diziler, haber programları, reality şovları ve hatta çizgi filmler tarafından işlenen fiziksel şiddet çoğunlukla “gizlenerek”, “kibarlaştırılarak” ve “inceltilerek” toplumsal yaşam biçimlerine çok iyi bir eğlence aracı olarak sokulmaktadır. Farkına varılmadan ve düşünmeden algılanılan kareler –ki genellikle bu karelerde şiddet ödüllendirilmekte, çekici gösterilmekte, eleştirilmemekte, şiddet kurbanını incitmeyi ve aşağılamayı normal bir eylemmiş gibi göstermektedir – bireyler üzerinde olumsuz etkiler bırakmaktadır.
Freud, şiddet eğilimini insandaki yıkıcı içgüdüye dayandırsa da, yaşanan şiddeti tek bir nedenle açıklayamamaktayız. Buna rağmen insanın saldırgan doğasının yıkıcılığının toplumdan ve çevreden kaynaklanan nedenlerinin uysallaştırılarak önlenmesi mümkündür. Günümüz (post)modern dünyasında çocuklarımız nerede ise kundaklandıkları andan itibaren – daha birçok akrabası ile tanışmadan- televizyonun “büyülü” ortamı ile tanışıp samimi olmaktadır. Çocuklarımızı emanet ettiğimiz bu “büyülü” ortamda; insanların ızdırapları, acıları, yaşadıkları felaketler, ölüm anları ve benzeri duygu sömürüsüne yol açan, korku yaratan ve izleyicileri dehşete düşüren görüntüler, çocuklarımızın boş levha halindeki zihinlerine kazınmaktadır. Ve bu ortam, günde en az 1–2 saatinin şiddetin çeşitli boyutları ile “şenlendirilmekte”dir. Tüm bu olumsuzlukları göz önüne getirdiğimizde, “uysallaştırma”nın en başta – kapitalizmin içine düştüğü iflas çukurundan kurtulmayı sadece şiddet aracılığıyla ilişki kurarak gerçekleştiren – medya üzerinde yapılmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.
İyi para kazandıran, bir nesne ya da kişiye doğru yönlendirilen, yönlendirildiği kişiyi tahrik eden, yıpratan şiddet içerikli yayınlara; insanları birer “arzu nesnesi” ve “arzu makinesi” yapan farklı bir “sömürü aracı olan reklâmları da eklemek gerekmektedir. Çocukların “çocuklukları” nedeniyle büyük ticari potansiyel güce sahiptir. Bu gücün reklâmlar aracılığıyla sömürülmesi; toplumsal gelir adaletsizliği ve yaşanan geniş çaplı yoksulluk ve yoksunlukla birleşerek “tüketememe” yönünde hem maddi, hem cismani hem de ruhsal şiddeti ortaya çıkarmaktadır. Reklâmlar, çoğunlukla tekrar eden bir yapıda olan ruhsal şiddeti ortaya çıkarmaktadır. Tek başına önemsiz de olsa, “nesneleşen” tüketme arzusunun “tüketememekten” kaynaklanan engellenmesi ile oluşan daha az hoşgörülük, daha tahammülsüzlük ve doyumsuzluk yinelendikçe etkisi artarak daha ciddi bir duruma gelmektedir.
Çocuklar, eğlendirici bir “şey” olarak gördükleri televizyonu, dünyayı ve çevrelerini anlamak ve tanımak için izlemektedirler. Fakat zihinsel süreçlerindeki özellikler nedeni ile “kurmaca” ve “gerçek” arasındaki farkı kolaylıkla algılayamazlar. Medya, ilgi çeken kişi veya yarattığı “sanal kahramanlar” aracılığı ile şiddeti bir “arzu nesnesi” haline getirerek çocuk ve gençlerin duygusal, ahlaki ve sosyal gelişmelerini olumsuz yönde etkilemektedir. Şiddeti “sorun çözme aracı” haline getirerek, şiddetin normal bir “şey”miş algısı oluşturularak (bilerek ya da bilmeyerek) şiddet ile eğitilen insanlar yaratılmaktadır. Toplumsallaşma sürecinde gerek taklit ederek öğrenmenin temel olduğu çocukluk döneminde, çocuklardaki “özdeşleme” ve “benzemeye” çalışma duygusu ile gerekse yetişkinlik döneminde kitle iletişim araçlarının etkisiyle kolay öğrenilebilen saldırganlık davranışları ortaya çıkmaktadır. Bu noktada şiddetin toplum tarafından nasıl sunulduğu ve nasıl kabul gördüğü önemlidir. Şiddet içeren yayınların kâr oranlarının yüksek olması; ticari mantığın ve izlenme (reyting) kaygısının televizyonların kamuoyunu bilgilendirme ve eğitme görevlerinin önüne geçmesine yol açmaktadır. Bir yaşam biçimi olarak benimsenen şiddet bu yolla bir sorun olarak görülmeyerek, “sorun çözmenin bir aracı” olarak onay görür hale getirilmektedir.
Yapısallaşarak gittikçe artan ve toplumsal “cinnet” haline gelen şiddetin sona erdirilmesi için otoriter ya da geleneksel aile, cemaat ve devlet yapılarının dönüştürülmesi olmazsa olmazlar arasında yer almaktadır. Sosyal davranışları yönlendiren “maçoluk” kültürü ve “vatanseverlik” olarak sunumu yapılan aşırı milliyetçilik gibi yerleşik değerlerin, yumuşatılarak toplumsal barış ve adaleti sağlayacak tarzda toplum yaşamına uyumunun gerçekleştirilmesi gerekir. Özellikle görsel medyamızın yapacağı yayın ve sunumlarda temel değerlerin uzlaşmacı ve barışçı olmasına özen gösterilerek adaletin toplum için önemli olduğuna vurgu yapılmalıdır. Toplum, en küçük yapı taşı olan aileden devlete kadar demokratikleştirilerek ve hukukun üstünlüğüne göre düzenlenmesi sağlanarak kapitalist sistemin yol açtığı yıkım giderilmeye çalışılmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
AKKAYA, Yüksel (2002), “Göç, Yoksulluk ve Kentsel Şiddet”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, TODAİ, s.203–215
ARCHER, Dane- GARTNER, Rosemary (1996), “Barış Dönemi Kayıpları: Savaşa Katılmayanların Şiddet İçeren Davranışlarında Savaşın Etkisi”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.237–251
ARENDT, Hannah (1996), “Şiddet Üzerine”, Cogito. Sayı 6-7. Kış-Bahar. s.7–21
BAUMAN, Zygmunt (1995), Modernite ve Holocaust, Sarmal Yayınevi
BAYHAN, Vehbi (1997) Üniversite Gençliğinde Anomi ve Yabancılaşma, Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri
DÖNMEZER, Sulhi (1996), “Çağdaş Toplumda Şiddet ve Mafia Suçları”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.215–220.
DÜNDAR, Can (1996), “Televizyon ve Şiddet”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.385–389
EKEN, Ahmet (1996), “Bir Olgu Olarak Türkiye’de Şiddet”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.407–410.
ERGİL, Doğu (2001),”Şiddetin Kültürel Kökenleri”, Bilim ve Teknik. Sayı 399. Şubat. s.40–41.
ERMAN, Tahire (2002), “Kent Yoksulu ve Şiddet”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, TODAİ, s.193–202
ERTEN, Yavuz- ARDALI, Cahit (1996),”Saldırganlık Şiddet ve Terörün Psikososyal Yapıları”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.143–164.
KASKUN, Ahu- ÖZTUNÇ, Selen (Tarihsiz), “Çocuk, Televizyon ve Şiddet”, Erişim http://ilef.ankara.edu.tr/id/yazi.php?yad=799
KELEŞ Ruşen-ÜNSAL Artun (1996), “Kent ve Siyasal Şiddet”, Cogito, Sayı 6–7, Kış-Bahar. s.91–104.
LORENZ, Konrad (1996), “Saldırganlığın Spontanlığı”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.165–168.
SCOGNAMILLO, Giovanni (1996), “Şiddet, Toplum, Birey ve Kan”, Cogito, Sayı 6–7, Kış-Bahar. s.357–361
TEZCAN, Mahmut (1996), “Bir Şiddet Ortamı Olarak Okul”, Cogito, Sayı 6–7, Kış-Bahar. s.105–108
TURAM, Emir (1996), “TV’deki Şiddetin Çocuklara Etkileri Üzerine Farklı Bir Bakış”, Cogito, Sayı 6–7, Kış-Bahar. s.391–406
ÜNSAL, Artun (1996), “Genişletilmiş Bir Şiddet Tipolojisi”, Cogito. Sayı 6–7. Kış-Bahar. s.29–36.
i Engels, F. (1997), İngiltere’de Emekçi Sınıfın Durumu, Ankara, s.70
ii Çok yönlü bir olgu olan şiddet, değişik açılardan ele alınabilir. Şiddeti: psikolojik, ahlaki, siyasi, ekonomik ve hukuksal yönlerden incelemek mümkündür. Dar anlamı ile şiddeti insanların malına, canına, bireysel özgürlüğüne, bedensel bütünlüğüne karşı bir tehdit oluşturan, dışarıdan yöneltilen, sert ve acı verici bir eylem olarak tanımlamak mümkündür. Sağlıksız kentleşme, enflasyon, işsizlik, ekonomik şiddet, medya terörü gibi insan üzerindeki fiziksel ve ruhsal etkileri açıkça ölçülemeyen, dolaylı ve somut bir biçimde hissedilen şiddeti geniş anlamda şiddet olarak tanımlayabiliriz.
iii Marx, kapitalist toplumda değişim değerinin kullanım değeri üzerindeki egemenliğini ve parasal ilişkilerin yüceltilmesi yoluyla insani ilişkilerin ve kullanımdan doğan yararın yok olması olgusunu “meta fetişizmi” olarak nitelendirmektedir.
