Covid-19 sonrası dönemde hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağı, tarihin akışının Covid-19 öncesi dönem ve Covid-19 sonrası dönem diye dönemselleştirileceği türünden öngörü, saptama, değerlendirme, analiz vb.’ler dillerden düşmüyor. Özellikle ekonomi politikaları ve sosyal politikalar (sağlık politikaları da dahil olmak üzere) açısından derin bir dönüşüm yaşanacağı yönünde öngörüler ve beklentiler var. Bu öngörü ve beklentilerin özünü, özellikle sağlık sektörünün piyasalaşması bağlamında ipliği pazara çıkmış olan yeni liberal politikaların yerini devletçi uygulamaların alacağına ilişkin tartışmalar oluşturuyor. Örneğin, Harvey, Amerika Birleşik Devletleri’nde Trump yönetiminin uygulamaya koyacağı, daha doğrusu koymak zorunda kalacağı kurtarma politikalarının Bernie Sanders’ın seçim sürecinde önerdiğinden daha “sosyalist” nitelikte olacağını ileri sürüyor.[i] Memleket özelinde ise rotanın bir an önce devletçi kapitalizm yönüne döndürülmesi ve bir dizi kamulaştırma yapılması için çağrılar var.[ii] Yine yurdumuzda, özel hastanelerin, ilk bakışta şaşırtıcı gibi gözükse de, aslında içinde bulundukları durum açısından rasyonel olan, “devlet bize el koysun” biçimindeki yakarışı var.

Bu öngörü, beklenti ya da taleplerle eş zamanlı olarak siyasal iktidarlar da Covid-19 günlerinden nasıl çıkılacağına ilişkin ekonomi ve sosyal politikalarını bir bir duyurup büyük miktarlarda kamusal harcama yapacaklarını taahhüt ediyorlar. Öyle ki, örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılacak kamusal harcamanın (2.2 trilyon dolar), ülke tarihinde bu amaçla yapılan en büyük çaplı harcama olacağı belirtiliyor.[iii] Avrupa ülkelerinde de milyarlarca avro tutarında kamusal harcama paketleri oluşturulduğu müjdeleniyor. Almanya 2020 bütçesine bir kısmı küçük işletmelere destek olmak için harcanmak üzere 156 milyar avro tutarında ek ödenek koyduğunu ve 250’den fazla çalışanı olan büyük firmalar için de 500 milyar avro tutarında bir mali yardım planı hazırlamakta olduğunu duyurdu. Fransa’da 45 milyar avro ve İtalya’da 25 milyar avro tutarında olacağı tahmin edilen harcamalar yapılacağı taahhüt edildi. İspanya’da ise 200 milyar avro tutarında bir harcama yapılacağının sözü verildi ve bu tutarın da İspanya tarihindeki en büyük çaplı kamusal harcama olacağı belirtildi. İngiltere’de ise, sonradan daha da artırılacak olmakla birlikte, an itibariyle, 39 milyar avro tutarında bir harcama yapılmasının kararlaştırıldığı açıklandı.[iv]

Landler, Castle ve Mueller, Birleşik Krallık’ta hükümetin yapacağı harcamaların virüse karşı insanlara değil, kapitalist ekonomiye koruyucu kalkan olduğunu ileri sürmektedir.[v] Aslında bu tespiti genelleştirmek gerekiyor, çünkü diğer ülkelerde de birincil önceliğin kapitalist ekonomiyi koruyup kollamak olduğu açıktır. Şunu da söylemek gerekir, kamusal harcamaların olabilecek en düşük düzeyde tutulmasının temel düstur olduğu yeni liberal çağda, böylesine yüksek düzeyli kamusal harcamalar hiç de yeni değildir. Bir diğer meşhur örneğini 2008 ekonomik krizinde de gördüğümüz gibi, yaşanan ekonomik krizlerde kapitalist devletlerin, sözü edilen düstura rağmen, uyguladığı bilindik reçetelerdir.

Yapılması kararlaştırılan kamusal harcamalara bakılırsa, bunların tamamının kapitalist firmaları kurtarmayı amaçlayan doğrudan ya da dolaylı desteklerden ibaret olduğu görülmektedir. Paraların büyük kısmı kapitalist firmalara yönelik kredi desteği, vergi indirimi, birtakım teşvikler vb. biçiminde kapitalist firmalara doğrudan destek olarak ayrılmaktadır. Küçük bir miktar da, başta işsizler ve yoksullar olmak üzere emekçi sınıflara aktarılacaktır. Bu da yine kapitalist firmalara verilecek olan dolaylı destektir. Emekçi sınıflara aktarılacak küçük tutarlar ile bu kesimlerin satın alma gücünü artırarak bu yolla talebi canlı tutmak amaçlanmaktadır.

Bilindiği gibi, yerelde de “ekonomik istikrar kalkanı” başlıklı bir önlem paketi açıklandı. Batılı örneklerle kıyaslandığında tahsis edilen para miktarının daha düşük (100 milyar TL olarak dillendirildi) ama mantığının genel olarak aynı olduğu görülmektedir. İçeride de paranın büyük kısmı kredi desteği başta olmak üzere vergi bağışıklığı, asgari ücret desteği vb. kanallardan kapitalist firmalara nefes aldıracak doğrudan desteklere tahsis edilmiştir. Ancak bu desteğin asıl olarak belirli büyük sermaye çevrelerine verileceğini öngörmek zor değildir. Buna ek olarak, firmalara, kısa çalışma uygulamasının kolaylaştırılması ve telafi çalışma süresinin uzatılması gibi iki can simidi daha atılmaktadır. İstikrar kalkanı olarak tahsis edilen paranın çok küçük bir kısmı ise, başta emekli maaşlarına yapılan zamlar ve yoksulluk yardımları olmak üzere, birtakım sosyal harcamalar yoluyla emekçi sınıflara aktarılacaktır.

Görüldüğü gibi, kapitalist devletler, kriz ortamında, liberal düşüncenin ve piyasa düzeninin başına bir iş gelmesini önlemenin telaşındadır. Kapitalist toplumsal düzende devletin varlık nedeninin, her şeyden önce, sermaye birikim sürecini garantiye almak olduğu görüşü bir kez daha doğrulanmıştır. Krizden çıkış için uygulamaya konulan ekonomi politikaları, yeni liberal düşünceden taviz verilmeksizin, bütünüyle piyasanın işleyişine destek olacak kalemleri, bununla uyumlu bir yaklaşımla sosyal politikalar ise hayırseverlik anlayışına göre oluşturulan en düşük düzeydeki yardımları içermektedir. Bu da gösteriyor ki, krizden sonra hiçbir şey eskisi gibi olmayacak görüşü boşa çıkacak ve her şey eskisi gibi kalacak!

Başta da söylendiği gibi, ekonomi politikaları ve sosyal politikalar bağlamında hiçbir şey eskisi gibi olmayacak görüşü devletçi kapitalist düzene geçişi ima etmektedir. Buna karşın gerek dışarıda gerekse içeride hükümetlerin kapitalist firmaları kurtarmaya yönelik olarak devreye soktuğu büyük çaplı kamusal harcamalar, bir kamulaştırma hareketini (İspanya’da, teknik detaylarını henüz bilmediğimiz, özel hastanelerin devlet kontrolüne alındığı tekil örnek dışında) içermemektedir. Demek oluyor ki, devletçi kapitalizme dönüş yönündeki öngörü, özlem, beklenti, çağrı vb. daha baştan boşa çıkmış durumdadır.

Peki devletçi kapitalizme geçilirse hiçbir şey eskisi gibi olmayacak görüşü gerçekleşmiş mi olur? Hayır, gerçekleşmiş olmaz diyelim ve neden öyle olmayacağına dair gerekçelerimizi ortaya koymaya çalışalım.

Gramsci, tarihsel politik analizlerde organik hareketlerle devrevi (konjontürel) hareketlerin birbirine karıştırılmasının yaygın bir sorun olduğuna dikkat çekiyor.[vi] Gramsci’nin bu saptamasından yola çıkarsak, kapitalist toplumsal düzen organik harekettir, bu düzende liberal bir ekonomi politikası benimsemek ya da devletçi kapitalist bir düzen kurmak ise devrevi hareketlerdir. Devrevi hareketler işin organik (kapitalist) özüne aykırılık oluşturmaz. Dolayısıyla, devletçi kapitalizme geçilse bile, bu, eskiden bir kopuş yaşanmış olduğu anlamına gelmez. Kısacası, liberal düzenden korumacı-devletçi düzene geçiş ya da tam tersi yönde bir geçiş, yine Gramsci’nin ifadesiyle söylersek, egemen sınıflar arası rotasyonun olduğu devrevi bir hareketten ibarettir.[vii]

Diğer taraftan, devletçi kapitalist görüş, kapitalist gelişmenin erken dönemlerinden beri hep var olan bir kuramsal yaklaşımdır. Bu kuramın, tarihsel süreçte, hem içeride (1930-1945 arası ve 1960-1980 arası dönemler) hem de dışarıda (1945-1970’ler arası dönem) resmi ekonomi politikası haline geldiği dönemler de olmuştur. Demek ki, kuramsal yaklaşım ve uygulama olarak da devletçi kapitalist görüş yeni değidir.

Bu gerekçelerle, bugünkü krizden çıkışın reçetesi olarak devletçi kapitalist bir düzene geçilirse hiçbir şey eskisi gibi olmayacak görüşü gerçeklik kazanmış olmayacaktır. Dahası devletçi kapitalist düzene geçişi savunmak, özünde işçi sınıfının çıkarlarını birincil öncelik konumuna koyan bir yaklaşım da değildir. Jessop’un dediği gibi, refah devleti uygulamaları, öncelikli olarak, kapitalist birikim rejimini güvenceye alan uygulamalardır.[viii] Buna rağmen, işçi sınıfının, liberal yaklaşımın egemen olduğu dönemlere kıyasla korumacı-devletçi yaklaşımın egemen olduğu dönemlerde daha iyi çalışma ve yaşama koşullarına sahip olduğu da inkar edilemez bir gerçekliktir. Elbette bu, işçi sınıfının kapitalizmin erken dönemlerinden beri yürüttüğü uzun soluklu tarihsel mücadele ile elde ettiği bir sonuçtur.

Geçmişte bu yaklaşımın resmi ekonomi politikası haline gelmiş olması ilgili dönemlerin özgül koşullarıyla ilgilidir. Sovyetler Birliği’nin varlığı, 1929 Ekonomik Krizi’nin ve II.Dünya Savaşı’nın yarattığı tahribat, sermaye sınıfının iç çelişkileri ve sermaye sınıfına karşı işçi sınıfının yükselen örgütlü mücadelesi devletçi kapitalizme geçişin belli başlı itkileridir. Herkesçe bilinen bu konuyu burada daha ayrıntılı ele almaya ne yer ne de gerek var.

Covid-19 krizi sonrasında devletçi politikalara geçilmesi -bunun eskiliği ya da yeniliği bi yana- olanaklı gözükmemektedir. Çünkü bugün böylesi bir dönüşüme yol açacak itkilerin var olduğu söylenemez. Covid-19 günlerinde devletçi kapitalizme ilişkin tartışmalar krizin ardından bunun kim tarafından ve nasıl gerçekleştirileceği konusu belirsiz bir içeriğe sahiptir. Her zaman olduğu gibi bu krizden de en büyük kayıpla çıkacak toplumsal kesimin işçi sınıfı olduğu herkesçe bilinen gerçekliktir. Karadoğan’ın, kriz ortamında işçi sınıfı adına dile getirilen talepleri derlediği çalışmasına göre, sendikalar korporatist bir uzlaşı zemini arayışı içindedir. Bu bağlamda, sendikaların attığı somut adımlar ise, işverenlere ve devlete çağrıda bulunmaktan ibarettir.[ix] Bu çağrılar da karşılık bulacağa benzemiyor.

Sonuç olarak Covid-19 günlerinden sonra iktisadi ve sosyal politikalarda dönüşüm yaşanacağına dair hiçbir şey eskisi gibi olmayacak görüşü “yeni” sıfatını gerektirecek bir içeriğe sahip değildir. Böyle bir dönüşüm olası da gözükmemektedir. Çünkü Covid-19 krizi sonrası dönüşüm yaşanacağı ya da yaşanması gerektiği yönünde ortaya atılan görüşler, özellikle bunu gerçekleştirecek nitelikte bir işçi sınıfı hareketinin olmadığı ortamda, öznesi belirsiz dilek ve temenniler niteliğindedir. Covid-19 sürecinin kendiliğinden bir dönüşüme yol açıp istenilen toplumsal düzene geçişi sağlaması beklenemez. Gelecekte bu tür salgınlarla yeniden karşı karşıya kalacağımız bilimsel bir gerçekliktir. Salgın, savaş, işsizlik, yoksulluk, kıtlık, açlık ve diğer bütün yaşamsal sorunlara kapitalist sistemde kalınarak çözüm üretilemeyeceği de bilimsel bir gerçekliktir. Yalnızca salgınların değil, diğer bütün sorunların çözümü köklü bir toplumsal dönüşümü gerekli ve zorunlu kılmaktadır. Dönüşüm için dilek ve temennilerin ötesine geçip gerçekçi önermeler geliştirmek gerekiyor.

[i] David Harvey, Anti-Capitalist Politics in the Time of COVID-19, (20.3.2020), https://jacobinmag.com/

[ii] Sosyal Bilimcilerin Çağrısı, https://sosyalbilimcilerincagrisi.com/

[iii] Senate approves $2.2 trillion coronavirus bill aimed at slowing economic free fall, 26.3.2020,

https://www.washingtonpost.com/business/2020/03/25/trump-senate-coronavirus-economic-stimulus-2-trillion/

[iv] How European economies are trying to mitigate the coronavirus shock, 17.3.2020, https://www.ft.com/content/26af5520-6793-11ea-800d-da70cff6e4d3

[v] Mark Landler, Stephen Castle ve Benjamin Mueller, U.K. Shields Its Economy From the Virus, but Not Yet Its People, 11.3.2020, https://www.nytimes.com/2020/03/11/world/europe/economy-britain-coronavirus.html

[vi] Antonio Gramsci, (2000), The Gramsci Reader –Selected Writings 1916-1935, (Edited by David Forgacs), New York: New York University Press, 201-202.

[vii] Gramsci, aynı eser, 210-211.

[viii] Bob Jessop (2002), The Future of the Capitalist State, Cambridge: Polity Press, 148.

[ix] Emirali Karadoğan, COVID-19 Krizinde Ticaret Sektöründe Sendikal Mücadele, https://www.academia.edu/42341963/COVID-19_Krizinde_Ticaret_Sekt%C3%B6r%C3%BCnde_Sendikal_M%C3%BCcadele, erişim: 29.3.2020.